डॉ. जयकान्त सिंह 'जय': जीवन - वृत्त



* नाम - प्रो. ( डॉ. ) जयकान्त सिंह
* साहित्यिक नाम - प्रो. (डॉ.) जयकान्त सिंह 'जय'
* जन्म - तिथि - ०१ नवम्बर, सन् १९६९ ई.
* जन्म-स्थान - ग्राम - चरिहारा , डाकघर + प्रखंड + थाना - मशरक, जिला - सारण, राज्य - बिहार (भारत) पिनकोड - ८४१४१७
* माता - स्व. कौशल्या देवी
* पिता - स्व. शिवशंकर सिंह
* अग्रज - श्री शुभ नारायण सिंह 'शुभ'
* पत्नी - सुनीता सिंह
* पुत्री - कविता किरण, करुणा किरण
* पुत्र - डॉ. शिवेन्द्र प्रताप सिंह, सर्वेन्द्र प्रताप (विद्यार्थी, एम. बी. बी. एस., एम्स, पटना)
* शिक्षा - स्नातकोत्तर (भोजपुरी), पी-एच. डी.
*सेवा - क्षेत्र - अध्यापन एवं अनुसंधान कार्य: 
प्रोफेसर सह अध्यक्ष, भोजपुरी विभाग, लंगट सिंह कालेज, बी. आर. अम्बेडकर बिहार विश्वविद्यालय, मुजफ्फरपुर (बिहार)
* शिक्षक संगठन से सम्बद्ध:
उपाध्यक्ष, बिहार विश्व-विद्यालय सेवा शिक्षक संघ, मुजफ्फरपुर (बिहार)
* साहित्यिक संस्था से सम्बद्ध:
१. कार्यकारिणी सदस्य - भोजपुरी भारती, सारण
२. सदस्य, प्रवर समिति - सारन जिला भोजपुरी साहित्य सम्मेलन, छपरा (बिहार),
३.संरक्षक - संस्थापक - सारन प्रमंडल भोजपुरी साहित्य सम्मेलन, छपरा
४. कार्यकारिणी सदस्य, अखिल भारतीय भोजपुरी साहित्य सम्मेलन, पटना (बिहार)
५. महामंत्री, भारतीय भोजपुरी साहित्य परिषद्, मुज़फ्फरनगर (बिहार)
६. सचिव, विश्व भोजपुरी सम्मेलन, नई दिल्ली
७. राष्ट्रीय संगठन मंत्री, विश्व भोजपुरी सम्मेलन, देवरिया (उत्तर प्रदेश) आदि
* शैक्षिक/सांस्कृतिक संगठन से सम्बद्ध:
१. पूर्व नगर अध्यक्ष, पूर्व जिला प्रमुख, पूर्व सदस्य-प्रांतीय कार्यकारिणी, अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद्, पटना (बिहार)
२. पूर्व कोषाध्यक्ष - पूर्व उपाध्यक्ष, सरस्वती शिशु/विद्या मंदिर शिवपुरी मुजफ्फरपुर (लोक शिक्षा समिति)
३. पूर्व प्रांतीय संयोजक, राष्ट्रीय स्वाभिमान आंदोलन, बिहार प्रांत
४. पूर्व सदस्य, मुजफ्फरपुर जिला परामर्शदात्री समिति, नेहरू युवा केंद्र
५. प्रांतीय उपाध्यक्ष, संस्कार भारती, उत्तर बिहार प्रांत आदि
* प्रकाशित प्रमुख पुस्तक:
देश दुनिया (भोजपुरी का संग्रह-१९९१), भोजपुरी भाषा: स्वरूप आ संभावना - २००४), भोजपुरी व्याकरण संवैधानिक मान्यता (समस्या आ समाधान २००५), भोजपुरी व्याकरण आ रचना - (२००८), हिन्दी तथा भोजपुरी की व्याकरणिक कोटियां: तुलनात्मक अध्ययन - (२०१०), भारतीय आर्यभाषा आ भोजपुरी - (२०१३), मानक भोजपुरी भाषा, व्याकरण आ रचना (२०१३), भोजपुरी गद्य साहित्य: स्वरूप - सामग्री समालोचना (२०१३), भंडार घर (भो.कहानी संग्रह - २०१३), मातृभाषाई अस्मिताबोध (२०१६)
* सम्पादित प्रमुख पुस्तक:
बी.आर.ए. बिहार विश्वविद्यालय भोजपुरी पद्य संग्रह (२००४), भोर अँजोर नहाइल: क्षैतिज विचिंतन (हिंदी समीक्षा संग्रह -२०१३), कल्पतरु प्रो. (डॉ.) रिपुसूदन श्रीवास्तव अभिनंदन ग्रंथ - (२०१५), भोजपुरी लोक के आलोक रामाज्ञा प्रसाद सिंह 'विकल' अभिनंदन ग्रंथ (२०२१)।
* सम्पादित प्रमुख पत्र-पत्रिकाएं:
उगेन, भोर, रचनात्मक बातचीत, भोजपुरी सम्मेलन पत्रिका, भैरवी, सँझवत आदि।
*रचना प्रकाशित हुई हिन्दी की प्रमुख पत्र-पत्रिकाएं:
विश्व विवेक (यू.एस.ए.), एक नई सुबह, प्रगति वार्ता, दिल्ली न्यूजट्रैक, स्मारिका साहित्येतिहास में नारी विमर्श, जर्नल ऑफ बाबा साहेब भीमराव अंबेडकर बिहार यूनिवर्सिटी, मुजफ्फरपुर आदि।
* रचनाएं प्रकाशित हुई भोजपुरी की प्रमुख पत्र-पत्रिकाएं:
भोजपुरी भारती, कोइल, बिगुल, भोजपुरी सम्मेलन पत्रिका, पाती, भैरवी, भोर, माई, रचनात्मक बातचीत, भोजपुरी माटी, समकालीन भोजपुरी साहित्य, पारस, पूर्वांकुर, साखी, भोजपुरी दर्शन, भोजपुरी जंक्शन, भोजपुरी साहित सरिता, जय भोजपुरी जय भोजपुरिया, सँझवत, भोजपुरी वार्ता, सँझवतिया, द संडे इंडियन, भोजपुरिया अमन, भोजपुरिया संसार, भोजपुरी जिनिगी, भोजपुरिया बेयार आदि।
* प्रसारण: 
आकाशवाणी, पटना, दूरदर्शन, पटना और मुजफ्फरपुर बिहार से रचनाएं प्रसारित।
* प्रमुख संगोष्ठियों में शोध आलेख पाठ:
१. विश्व में भोजपुरी: वर्तमान आ भविष्य (सन् २०००) - विश्व भोजपुरी सम्मेलन, नई दिल्ली
२. भोजपुरी भाषा का इतिहास (पटना-सन् २००८) - नेशनल बुक ट्रस्ट इंडिया
३. भोजपुरी साहित्य में नारी (सन् २०१०) - यू जी सी सम्पोषित राष्ट्रीय संगोष्ठी - आर पी एम कालेज, पटना सिटी
४. भोजपुरी के संवैधानिक मान्यता के औचित्य (सन् २०११) - जमशेदपुर अधिवेशन, अखिल भारतीय भोजपुरी साहित्य सम्मेलन, पटना (बिहार)
५. भोजपुरी उपन्यास लेखन की अद्यतन स्थिति - भोजपुरी अध्ययन केन्द्र, बी. एच. यू., वाराणसी
६. भोजपुरी भाषा के विकास में अवरोधक तत्व - (सन् २०१३) मैथिली भोजपुरी अकादमी, नई दिल्ली आदि।
* प्रमुख कार्यशालों में व्याख्यान/लेखन और सहभागिता:
१. बिहार में कक्षा ९ से १२ तक के भोजपुरी पाठ्य- क्रम विकास हेतु (सन् २००७)- राज्य शिक्षा शोध एवं प्रशिक्षण परिषद्, बिहार सरकार, पटना।
२. भोजपुरी हिन्दी इंग्लिश लोक शब्दकोश निर्माण (सन् २००८) - केन्द्रीय हिन्दी संस्थान, आगरा (उत्तर प्रदेश)
३. भोजपुरी भाषा में प्राथमिक स्तरीय पाठ्यक्रम निर्माण (सन् २००८) - भोजपुरी अकादमी, पटना
४. इंटरमीडिएट परीक्षा (सन् २००८) - बिहार विद्यालय परीक्षा समिति, पटना (बिहार) आदि।
* विविध पाठ्यक्रम अध्ययन सामग्री लेखन: 
१. भोजपुरी व्याकरण आ रचना (सन् २००८) - राज्य शिक्षा शोध एवं प्रशिक्षण परिषद्, पटना
२. स्नातकोत्तर भोजपुरी अध्ययन सामग्री (सन् २००८) - नालंदा खुला विश्वविद्यालय, पटना (बिहार)
३. भोजपुरी आधार पाठ्यक्रम (सन् २०१०) - इंदिरा गाँधी राष्ट्रीय मुक्त विश्वविद्यालय, नई दिल्ली
४. भोजपुरी प्रमाण पत्र (सर्टिफिकेट) पाठ्यक्रम (सन् २०११)- इंदिरा गाँधी राष्ट्रीय मुक्त विश्व- विद्यालय, नई दिल्ली आदि।
* सम्मान / अभिनंदन / प्रशस्ति-पत्र: 
१. नरेन्द्र रस्तोगी स्मृति साहित्य सम्मान(१९९८- ९९) - कला विकास मंच, रिसड़ा, हुगली, पश्चिम बंगाल।
२. अमीर खुसरो सम्मान -२००७ -अखिल भारतीय विराट कवि सम्मेलन, मशरक, सारण (बिहार)
३. श्रीमंत सम्मान- २००८ - सारन जिला भोजपुरी साहित्य सम्मेलन, छपरा (सारन)
४. कला एवं संस्कृति सम्मान - २०११ - कला एवं संस्कृति मंच, भारतीय जनता पार्टी, बिहार प्रदेश
५. भोजपुरी गौरव सम्मान -२०११ - डॉ. राजेन्द्र प्रसाद सोशल एंड वेलफेयर फाउंडेशन ट्रस्ट, छपरा ( सारण )
६. डॉ. प्रभुनाथ सिंह सम्मान - ६ठा विश्व भोजपुरी सम्मेलन, दिल्ली।
७. रामेश्वर सिंह काश्यप सम्मान - ९वां विश्व भोजपुरी सम्मेलन, दिल्ली।
८. नेशनल विल्डर अवार्ड -२०१४ - रोटरी इंडिया लिटरेसी मिशन, मुजफ्फरपुर (बिहार)
९. भोजपुरी सेवक सम्मान-२०१४ - भिखारी ठाकुर सामाजिक शोध संस्थान,आरा (बिहार)
१०. सारस्वत सम्मान-२०१५ - मनोरथ प्रकाशन, इन्दिरा नगर, लखनऊ (उत्तर प्रदेश)
११. साहित्यिक सृजन सम्मान-२०१५ - निर्मल अनुपम फाउंडेशन, मुजफ्फरपुर (बिहार)
१२. साहित्य संस्कृति शिक्षा सम्मान-२०१६ - हिन्दी दिवस - प्रायाणिक, छपरा (सारण)
१३. डॉ. निर्भीक स्मृति सम्मान -२०१७ - जमशेदपुरभोजपुरी साहित्य परिषद्, जमशेदपुर (झारखंड)
१४. केसरिया रत्न सम्मान- २०१७ - केसरिया भोजपुरी विकास मंच, केसरिया (पू. चम्पा.)
१५. भिखारी ठाकुर सम्मान-२०१७ -भिखारी ठाकुर सामाजिक शोध संस्थान, आरा (बिहार)
१६. पं. महेन्द्र मिश्र सम्मान- २०१८ - लोक साहित्य एवं संस्कृति महोत्सव, जलालपुर (सारण)
१७. सारण रत्न सम्मान-२०१८ - सारण प्रमंडल भोजपुरी साहित्य सम्मेलन, मशरक (सारण)
१८. विद्यासागर सारस्वत सम्मान-२०१८ - विक्रम- शिला हिन्दी विद्यापीठ, भागलपुर (बिहार)
१९. भोजपुरी सपूत सम्मान-२०१८ - भारतीय क्षत्रिय समाज, कोलकाता (प. बंगाल)
२०. मधेश सांस्कृतिक प्रतिष्ठान सम्मान - वि. सं. २०७५/०३/२३ - मधेश सांस्कृतिक महोत्सव रौतहट (नेपाल)
२१. पं. बनारसी पाण्डेय स्मृति सम्मान-२०१९ - सर्वभाषा ट्रस्ट , नई दिल्ली।
२२. सारण साहित्य संस्कृति संगम सम्मान-२०१९ - सारण जिला हिन्दी साहित्य सम्मेलन, छपरा (बिहार)
२३. सम्मान -२०२१ - पेंशनर सह वरिष्ठ नागरिक कल्याण संगठन, मशरक, सारण (बिहार)
२४. सम्मान -२०२१ - राष्ट्रीय अधिवेशन, वाराणसी विश्व भोजपुरी सम्मेलन, देवरिया (उ. प्र.)
२५. संत कुमार वर्मा साहित्यकार सम्मान-२०२१ - भोजपुरी विकास मंडल, सीवान (बिहार)
२६. अभिनंदन -१९९५ - नेहरू युवा केंद्र, छपरा
२७. अभिनंदन -१९९६ - नेहरू युवा केंद्र, छपर
२८. अर्चना अभिनंदन-२००५ - अर्चना हिन्दी साहित्यिक संस्थान, महु (मध्यप्रदेश)
२९. अभिनंदन-२०१२ - अखिल भारतीय साहित्य परिषद् न्यास, नई दिल्ली।
३०. अभिनंदन-२०२१ - पेंशनर सह वरिष्ठ नागरिक कल्याण संगठन, मशरक, सारण (बिहार)
३१. प्रशस्ति-पत्र-२००६ - बिहार लोक संगीत समारोह, मुजफ्फरपुर (संगीत नाटक अकादमी नई दिल्ली) आदि
* वर्तमान/पत्राचार का पता:
'प्रताप भवन' महाराणा प्रताप नगर,मार्ग सं.-१(सी)
भिखनपुरा मुजफ्फरपुर बिहार-८४२००१
मो. सं.- ९४३००१४६८८, ७२५५९८२३५९
ई-मेल पता- indjaikantsinghjai@gmail.com
डॉ. जयकान्त सिंह 'जय'
प्रताप भवन, महाराणा प्रताप नगर,
मार्ग सं- 1(सी), भिखनपुरा,
मुजफ्फरपुर (बिहार)
पिन कोड - 842001

टिप्पणियाँ

लोकप्रिय पोस्ट

मुखिया जी: उमेश कुमार राय

मोरी मईया जी

जा ए भकचोन्हर: डॉ. जयकान्त सिंह 'जय'

डॉ. बलभद्र: साहित्य के प्रवीन अध्येता - विष्णुदेव तिवारी

डॉ रंजन विकास के फेर ना भेंटाई ऊ पचरुखिया - विष्णुदेव तिवारी